معنی شناسی مفهومی نظریّه ای در دانش معنی شناسی است که بیشتر، معانی و مفاهیم واحد های واژگانی زبان را بررسی می کند. بنیاد های نظریّۀ معنی شناسی مفهومی و چگونگی بهره گیریِ کاربردیاز آن نیازمند پژوهش های نوینی است. بررسی مفاهیم واژه ها بر پایۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از آن ها را در معنی شناسی مفهومی تحلیل مؤلّفه ای می گویند.مفهوم هنر از بنیادی ترین مفاهیم فلسفی در گذار زمان بوده و موضوعدانش زیبایی شناسی است. مطالعۀ مفهوم هنر در زبان فارسی نیز برآمده از گفتمان جهانی هنر بوده و مفهوم هنر در زبان و ادبیّات فارسی چنان که باید، بررسی نشده است. در این پژوهش مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی با رویکرد تحلیل مؤلّفه ای بازنموده شده است. پس از نشان دادن روابط مفهومی تنیده شده میان واژۀ هنر و بافت گسترده تر اشعار، همۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از مفهوم هنر تبیین و دسته بندی شده است. با دسته بندیاین مؤلّفه های معنایی در سطح معنایی کلان تر، دوازده حوزۀ معنایی برای مفهوم هنر در متون منظوم سبک خراسانی نمایان شده است. حوزه های معنایی مدح، زیبایی شناسی، جنگ، زبان ادبی، صناعت، حکمت عملی، جانور-شناسی، اخلاق و خُلق و خوی، دین، نقد اجتماعی، نقد ادبی و عشق به ترتیبِ فراوانیِ مؤلّفه هایِ زیر شمول آن ها، حوزه هایی هستند که در متون منظوم سبک خراسانی برای مفهوم هنرشناسانده شده اند. تدقیق در این حوزه های معنایی و سازه های معنایی آن ها نشان می دهد که نسبت های معنا داری میان حوزه های معنایی مفهوم هنر در نظم سبک خراسانی و ویژگی های سبکی مسلّط بر سروده های سبک خراسانی دیده می شود. همچنین با بررسی این حوزه ها و مؤلّفه های معنایی برسازندۀ آن ها دانسته می شود که بر خلاف پیش فرض ها، مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی مفهومی پویا، با دلالت های متنوّع و گاهی متفاوت بوده و چکیده ای از مفاهیم هنر در تاریخ زیبایی شناسی در متون منظوم سبک خراسانی فرونشسته است.

قالب رباعی یکی از رایج ترین قالب های شعر فارسی در قرن چهارم و پنجم است؛ اما به نسبت شعر سبک عراقی، تعداد رباعی شاعران سبک خراسانی بسیار کمتر است و تعدادی از شاعران همچون منوچهری کمتر به آن پرداخته اند. هدف اصلی این مقاله بررسی رایج-ترین صور بلاغی به کاررفته در رباعیات سبک خراسانی است و بررسی این مطلب که رباعی خصی از خیام و عطار به بعد در شعر فارسی رواج نیافته است؛ بلکه کاربرد این نوع رباعی از آغاز شعر فارسی مورد توجه شاعران بوده است. روش تحلیل به صورت کمی و از نوع توصیفی است. نتیجه ی پژوهش نشان داد که ازرقی هروی، فرخی، عنصری و. . . نیز مانند قطران، در توصیف به معشوق توجه داشته اند، اساسی ترین عنصر بلاغی به کاررفته در رباعیات سبک خراسانی از نوع استعاره و تشبیه است، معزی نیشابوری، قطران تبریزی، ازرقی هروی و عنصری از جمله شاعرانی هستند که تشبیه و استعاره در دیوان آن ها به وضوح مشاهده می شود. شاعران این دوره ممدوحان و اعضای بدن آن ها را به عناصر طبیعت تشبیه می کرده اند که این نشان دهنده ی توجه خاص آن ها به محیط اطرافشان بوده است. بیشترین تلاش ازرقی در آوردن تشبیهات تخیلی و اغراق در تشبیه است؛ بنابراین شاعران دوره ی سامانی و نیمه ی اول قرن پنجم تلاش می کردند تا در برابر هر پدیده ی حسی و طبیعی، تصویری عینی و مشابه آن را بیاورند.

عماد خراسانی یکی از شاعران گمنام معاصر است که متاسفانه تاکنون درمورد وی تحقیق مناسب و درخوری انجام نشده است. نیمی از اشعار او را غزلیات تشکیل می دهد که در جلد اول دیوانش آمده است. وی در غزلسرایی دنباله رو شاعران غزلسرای گذشته به ویژه سعدی و حافظ است. غزلیاتش عاشقانه است و کمتر از مضامین فلسفی و اجتماعی بهره دارد. اما در جلد دوم دیوان (قالبهای دیگر) به مضامین اجتماعی و انتقادی روی آورده است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای انجام شده است، ویژگیهای سبکی اشعار وی، در سه سطح فکری، زبانی و ادبی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در سراسر اشعار خصوصا غزلیات او اوزان شاد، همراه با اوزان غمگین و سنگین در خلق فضاهای غنایی مناسب موضوع کاملا موثر عمل می کنند. زبان عماد در اشعارش ساده و روان وقابل فهم است و از تصنع و پیچیدگی به دور است. به کارگیری واژگان در معنای کهن و استفاده از افعال قدیمی، خصوصا در غزلیاتش چشم گیر است. در دیگر قالبها (جلد دوم) از واژگان عامیانه و امروزی استفاده کرده است. عماد برخی از ویزگیهای نحوی سبک خراسانی را با بسامدی بالا استفاده می کند مانند: جابه جایی ارکان جمله، جهش ضمیر و. . از نظر ویژگیهای ادبی نیز تشبیه و استعاره بسامد فراوانی در اشعار وی دارد. استعارات اشعار وی نیز عموما کلیشه ای و قریب هستند و کنایات فعلی و ایما نیز بسامد بیشتری نسبت به دیگر کنایات دارد. تلمیح و ایهام نیز در میان صنایع بدیعی بسامد بیشتری نسبت به دیگر صنایع بدیعی دارند.

زمینه و هدف: بنا بر کهنترین عقاید و باورهای پیشین، هر یک از مظاهر طبیعت، خود بصورت ایزد درآمده اند. باد بعنوان یکی از عناصر مهم هستی، بخش نسبتاً زیادی از باورها و اساطیر کهن ایرانی را به خود اختصاص داده و این باورها در فرهنگ و ادبیات ما نمود پیدا کرده است. هدف از این پژوهش شناخت درست و دقیق کارکرد اسطورۀ باد در تصویرسازیهای شاعران سبک خراسانی و فهم هرچه بهتر شعر این شاعران است. روش مطالعه: مقالۀ حاضر به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه ای انجام شده است. با توجه به گستردگی اشعار سبک خراسانی، آثار تعدادی از شاعران برجستۀ این سبک مورد بررسی قرار گرفته است. یافته ها: کارکرد عنصر باد در اساطیر و اشعار سبک خراسانی به دو دستۀ منفی و مثبت تقسیم میشود. از جمله میتوان به ویژگیهای مثبت «ایزد جنگ بودن باد»، «ارتباط آن با جان و نفس»، «حیات بخشی و زیبایی آفرینی» و «تحرک و پویایی» باد اشاره کرد. کارکردهای منفی اسطورۀ باد نیز شامل «ویرانگری و مخرب بودن»، و «سرمازا و مرگ آور بودن» است. نتیجه گیری: آنچه در اشعار فارسی بویژه در اشعار سبک خراسانی-که نسبت به سایر ادوار شعر فارسی به باورهای ایرانی قبل از اسلام نزدیکتر است-با استفاده از عنصر باد تصویر شده، ریشه در باورها و اندیشه های اساطیری دارد که بر ذهن و ضمیر ناخودآگاه شاعران نقش بسته بوده است و هرچه از این دوره دورتر شده ایم، این تصویرآفرینیها بصورت سنت ادبی درآمده است و ردّ پای باورها و کارکردهای اسطوره ای این عنصر در برداشت ما از این اشعار کمرنگتر شده است.

گلستان سعدی با وجود دارا بودن سجع و آمیختگی با آرایه های ادبی و بهره گیری از واژه ها و جملات و اشعار عربی، صاحب نثری ساده و موزون و شعری روان و درخور فهم همراه باشیرینی و عذوبت است.هر چند سبک گلستان در مجموع عراقی بشمار می آید و سعدی پا به پای دیگر شاعران و نویسندگان این سبک پیش رفته است، نشانه های بسیاری از مختصات سبک خراسانی در آن مشاهده میشود.سعدی با بهره بردن از این سبک، آثار خود را مطبوعتر ساخته است. معمولا سبکها در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی میشود. در این مقاله سعی کرده ایم گلستان را فقط در سطح زبانی سبک خراسانی در مختصات سه گانه آوایی، لغوی و نحوی بررسی نماییم.

یکی از ویژگیهای تکرار شونده سبک خراسانی در حوزه بلاغت، محسوس بودن طرفین تشبیه است. این مساله به حدی در این سبک رواج دارد که در واقع تبدیل به الگوی نرم تشبیه در سبک خراسانی شده است، بنابراین خروج از این نرم، از دو منظر سبک شناسی و ادبی دارای اهمیت خواهد بود. از دیدگاه سبک شناسی به دلیل خلاف انتظار بودن و از منظر ادبی به دلیل آشنایی زدایی و ایجاد تنوع در عنصر شکلی تشبیه. این پژوهش با تمرکز بر یکصد تشبیه نخست سیزده تن از شاعران مشهور این سبک، درصد خروج از نرم را در هر یک از این شاعران به دست داده است. نتایج بررسی این جامعه آماری نشان میدهد میانگین خروج از نرم تشبیه در این دوره، حدود نه درصد است. این درصد با در نظر گرفتن برخی احتیاط ها- میتواند معیاری باشد برای بررسی سایر شاعران سبک خراسانی. افزون بر این بررسی سبک شناسانه و نتایج آن، بخشی از این پژوهش نیز به برخی مباحث نظری جدید در مورد مشبه به عقلی و تقسیم بندی آن اختصاص یافته است.

خردگرایی یا Rationalism یا اصالت عقل ایده و اندیشه ای است که بر پایه استدلال وتجربه مبتنی است. خواه استدلال قیاسی و خواه استدلال استقرایی باشد.عنصر خرد عنصری است که وجه تمایز آدمی از سایر جانداران زمین است وعلم که زائیده همین عنصر است، سبب برتری آدمی شده است.در این نوشتار هدف بررسی جایگاه این عنصر در شعر عده ای از شاعران سبک خراسانی است.خردگرایی در برابر طبیعت گرایی در ادبیات جایگاه ویژه ای دارد. در سبک خراسانی عنصر "غالب" طبیعت گرایی است و شاعران این سبک عمدتا وصفی دقیق از طبیعت را ارائه داده اند و همانند نقاشی آن را وصف کرده اند و در واقع هدفشان از سرودن شعر وصف طبیعت بوده است اما از این میان عده ای نیز پا را از طبیعت فراتر نهاده و تاملات ذهنی خود را در شعر مطرح ساخته اند و طبیعت گرایی را وسیله ای برای خرد گرایی قرار داده اند مانند رودکی، فردوسی، ناصر خسرو و خیام.

آثار ادبی را از جهت موضوع می توان در چهار دسته جای داد: حماسی، تعلیمی، نمایشی و غنایی. درخواست وتقاضا که در شعر شاعران از دوره های آغازین شعر فارسی تا دوره معاصر به صورت های گوناگون جلوه نموده است، از زیرشاخه های ادبیات غنایی به شمار می رو. تقاضا و درخواست در شعر شاعران به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند: 1) مادی، 2) غیر مادی (معنوی). در این پژوهش بر آن بوده ایم تا به شیوه ی توصیفی-تحلیلی، مفهوم تقاضا و طلب معنوی را در قصاید مدحی برجسته ترین شاعران سبک خراسانی آسیب شناسی نماییم. تقاضا و طلب معنوی در این دوره را می توان در دو بخش با اهداف متعالی ( مانند دعا) یا با اهداف شخصی( مانند طلب جاه و مقام) طبقه بندی کرد. دعا و نیایش، اصلی ترین هدف متعالی تقاضا و طلب است که در شعر سبک خراسانی جایگاه ویژه ای دارد و کمتر آثاری است که در آن شاعر و نویسنده به ستایش و توصیف خداوند نپرداخته و ضمن آن نیایش هایی بیان نکرده باشد. به طور کلی تقاضا و طلب معنوی در آثار شاعران این دوره عبارتند از: دعا و شریطه، تقاضا و طلب وصال معشوق، تقاضا و طلب جاه و مقام، تقاضا و طلب اخلاقیات، تقاضا و طلب سایر موارد معنوی.